कॅम्पस प्लेसमेंटचा भूलभुलैया!

 अनुष्का कुलकर्णी

आयआयटी-आयआयएमच्या विद्यार्थ्यांच्या प्लेसमेंटच्या आणि त्यांना मिळणाऱ्या भरगच्च पगाराबद्दल चर्चा आपण सतत वाचतो. आयआयटी किंवा आयएमएममध्ये गेला म्हणजे मोठ्या पगाराची नोकरी पक्की, हे समीकरण पक्कं आहे, परंतु यामागील नेमकी वस्तुस्थिती काय आहे...?

इंजिनीअर्स आणि मॅनेजमेन्टच्या विद्यार्थ्यांना मोठी मागणी आहे. हे दोन्ही प्रोफेशनल कोर्स आहेत. यामुळेच हे विद्यार्थी कॉलेजमधून जेव्हा बाहेर पडतील तेव्हा त्यांच्याकडे नोकरी असेल याची खबरदारी आयआयटी आणि आयआयएमकडून घेण्यात येते. याचाच एक भाग असतो प्लेसमेन्ट. अॅडमिशन घेतानाच या विद्यार्थ्यांना चांगल्या कंपनीत नोकरी मिळेल याची शाश्वती मिळालेली असते. त्याच्याच जोरावर आपल्या कोर्सचे धडे ते गिरवत असतात. आणि जेव्हा कोर्स पूर्ण होतो तेव्हा एका कॅम्पस इंटर्व्ह्यूच्या जोरावर लाखो रुपये महिना देणारी नोकरी घेऊनच बाहेर पडतात. आयआयटी आणि आयआयएम सारखीच इतर प्रोफेशनल कोर्सेस आणि त्यांच्या कॉलेजांची संख्या वाढतेय पण तिथं असं होताना दिसत नाही.

बहुतांश कॉलेजांमध्ये प्लेसमेंट सेल किंवा कमिटी असते जी प्लेसमेंटची प्रक्रिया हाताळते. शक्यतो कॉलेजांतील सर्वात वरिष्ठ प्रोफेसर या कमिटीत असतात. कॉर्पोरेट कंपन्यांमध्ये काम करण्यासाठी नेमकं कोणतं कौशल्य लागतं ते आपल्या विद्यार्थ्यांना कसे शिकवता येईल यासाठी हे सेल सतत कार्यरत असतात. 'सॉफ्ट स्किल्स डेव्हलपमेण्ट किंवा 'कॉर्पोरेट रेडीनेस प्रोग्राम' या नावाखाली विविध प्रकारचे उपक्रम वर्षभर महाविद्यालयांमध्ये राबवले जातात. बायोडेटा कसा लिहावा, मुलाखत कशी द्यावी, तिथं कशा प्रकारचे प्रश्न विचारले जातात आणि त्यांची उत्तरे कशी द्यावीत, व्यक्तिमत्व विकास, विश्लेषणात्मक आणि बारकाईने विचार कसा करावा याचं ट्रेनिंग विद्यार्थांना दिलं जातं. त्याच बरोबर अस्खलित इंग्रजी कसे बोलावं. इंग्रजी व्याकरणाचे धडे खास करून इंग्रजी व्यतिरिक्त इतर विदेशी भाषेची तोंडओळख विद्यार्थ्यांना करून दिली जाते. प्लेसमेंट सेलमध्ये नोंदणीकृत झालेल्या विद्यार्थ्यांना वेळोवेळी होणाऱ्या कार्यक्रमांबद्दल सूचित केले जाते. त्यांच्या व्यावसायिक जीवनात एक प्रावीण्य येण्यासाठी आणि कॉर्पोरेट कंपन्यातल्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी, कॉलेजांतील प्लेसमेंट सेल परस्परसत्र, विशेष व्याख्यानमाला आणि चर्चासत्रही आयोजित करतात.

कॅम्पस प्लेसमेन्ट करता आलेल्या कंपन्यांचे प्रतिनिधी विद्यार्थ्यांशी चर्चा करतात. याला प्री-प्लेसमेन्ट डिस्कशन म्हटलं जातं. यामुळं या प्रतिनिधींशी चर्चा करण्याची संधी विद्यार्थ्यांना मिळते. शिवाय ज्या कंपनीच्या इन्टर्व्ह्यूला जायचं आहे त्याचा इतिहास, कंपनीची व्याप्ती, विकास, भविष्यातले आराखडे आणि डेव्हलपमेन्ट प्लान अशी माहिती मिळते. याचा फायदा आपण नक्की कंपनीतल्या कुठल्या क्षेत्रात काम करू शकतो आणि तिथून कंपनीला आपल्या सेवेचा कसा फायदा होऊ शकतो याची संपूर्ण तयारीच या प्री प्लेसमेन्ट डिस्कशनमध्ये होते. कंपनीची माहिती मिळाल्यावर अभियोग्यता चाचणी (Eligibility test), गटचर्चा ( Group Discussion) आणि नंतर वैयक्तिक मुलाखत फेरी असते. या मुलाखतीत पास झालं तर मग नोकरी पक्की.

वेगळ्या समस्या

पण हे इतकं सोप्पं नाही. आज अनेक कॉलेजांमध्ये अजूनही प्लेसमेन्ट सेल हवा तसा डेव्हलप झालेला नाहीय. जिथं मराठी किंवा इतर भाषा माध्यमांमध्ये शिकलेल्या विद्यार्थ्यांची संख्या जास्त आहे. तिथल्या समस्या थोड्या वेगळ्या आहेत. त्यामुळं तिथल्या प्लेसमेन्ट किंवा करियल सेलची जबाबदारी वाढते. अशाच एका पदवी कॉलेजांतील शिक्षिका म्हणतात, 'व्हर्नाक्युलर माध्यमातले विद्यार्थी आत्मविश्वासाने इंग्रजीतून संवाद करायला कचरतात. यामुळं त्यांच्याकडून चुका होतात. हे बहुतांश मानसिक असतं. मग या अशा विद्यार्थ्यांसाठी आधीच काही कार्यक्रम आयोजित करणं गरजेचं असतं.'

बँका, विमा कंपन्या, बीपीओ, केपीओ (नॉलेज प्रोसेस आउटसोर्सिंग), मीडिया क्षेत्रातील कंपन्या साधारणपणे कॅम्पस भरती करता येतात. ८ ते १५ हजार या दरम्यान अंदाजे या विद्यार्थ्यांना पगार मिळतो. 'कंपन्यांना नेमकं काय अपेक्षित असतं याची तयारी महाविद्यालयांकडून विद्यार्थ्यांना सांगणे आवश्यक आहे. म्हणजे आम्ही विद्यार्थ्यांकडून तशी तयारी करून घेऊ', अशा पदवी महाविद्यालयातील प्लेसमेंट सेल करता काम करणाऱ्या एक शिक्षिका म्हणतात. बहुतांश कंपन्या या एन्ट्री लेवलच्या पदांसाठी प्लेसमेन्ट करत असतात. एन्ट्रीलेव्हलनंतर कंपनीतल्या उच्चपदापर्यंत जाऊ शकतो हा विश्वास विद्यार्थ्यांमध्ये निर्माण करणं गरजेचं आहे. शिवाय विभागवार माहिती, त्यात असलेली विविध प्रकारची पदं, त्यांचं कामाचं स्वरूप आणि महत्त्वाचं म्हणजे तिथंली हायरारकी समजावून देणं गरजेचं असतं.

जर थर्ड इयर म्हणजे शेवटच्या वर्षात असताना प्लेसमेन्टसाठी थेट मुलाखत आणि परीक्षा घ्यायची असेल तर त्याची तयारी दुसऱ्या वर्षांपासून केली तर विद्यार्थ्यांमध्ये आत्मविश्वास येऊ शकतो. यासाठी इंटर्नशीप गरजेची आणि महत्त्वाची आहे. इंटर्नशिपच्या कालावधीत ज्या क्षेत्रात काम करायचं आहे त्या क्षेत्राची माहिती आणि तिथलं काम जवळून अनुभवायला मिळतं. त्याचा फायदा पुढे होऊ शकतो. एखाद्या महाविद्यालयात प्लेसमेंट सेल करता नोंदणीकृत विद्यार्थ्यांची संख्या ६५ ते ७५ टक्के अशी असते. त्यातून साधाणत: २० टक्के विद्यार्थ्यांना कॅम्पस प्लेसमेन्टमधून नोकऱ्या मिळतात. कंपन्यांना आवश्यक असलेली कार्यकुशलता समजली तर विद्यार्थ्यांना त्याचं प्रशिक्षण देण्याची सोय महाविद्यालयांमध्ये केली जाऊ शकते. त्यामुळं कॅम्पस प्लेसमेन्टमधून अधिकाधिक विद्यार्थ्यांना नोकरी मिळू शकते. यासाठी काऊन्सिलिंग सेल, करियर गाइडेन्स सेल आणि प्लेसमेन्ट सेल यांची सांगड घालणं गरजेच आहे. तसं झालं तर एखाद्या कॉलेजातल्या जास्तीत जास्त विद्यार्थ्यांना चांगली नोकरी मिळू शकते.

सॉफ्ट स्किल्स विकास

सध्या राष्ट्रीय कौशल्य विकास कार्यक्रमावर बरीच चर्चा व प्रयत्न सुरू आहेत. त्यादृष्टीने पदवी कॉलेजांना या प्रक्रियेचा भाग बनविता येईल. तसेच काही गोष्टी करता येतील. दोन-तीन कॉलेजांच्या प्लेसमेन्ट सेल्सनी एकत्र येऊन सॉफ्ट स्किल्स विकासाकरिता विविध उपक्रम राबविले, तर विद्यार्थ्यांच्या कक्षा अधिक रुंदावतील व मोठा वाव मिळेल. मीडियासारख्या क्षेत्रांमध्ये नोकरी देणाऱ्या कंपन्यांनी केवळ गुण न पाहता इतर महाविद्यालयीन कार्यक्रमात विद्यार्थ्यांचा सहभाग व त्यांच्यातील इतर कला तसेच आविष्कारगुण लक्षात घेऊन त्यांना पुढे प्रशिक्षण देऊन नोकरीकरता सक्षम करायला हवे. रिअल इस्टेट, ट्रॅव्हल आणि टुरिझम, हॉस्पिटॅलिटी, आरोग्य क्षेत्रातील मॅनेजमेन्ट, शैक्षणिक संस्थांचे व्यवस्थापन, स्वयंसेवी संस्था, सीएसआर अशा अनेक क्षेत्रात पदवी महाविद्यालयीतल विद्यार्थ्यांच्या गुणांना वाव असू शकेल. या क्षेत्रात सध्या नियोजनबध्द प्रशिक्षित मनुष्यबळ नसते व अनेकजण नोकरीमध्येच शिकतात. या क्षेत्रांना कॉलेजांबरोबर संयुक्त उपक्रम करता येईल. विद्यार्थ्यांनीही स्वतःहून ग्राफिक्स डिझाइनिंग, एमएससीआयटी, टॅली सारखे इतर अभ्यासक्रम करावे, ज्यामुळे त्यांना या प्लेसमेन्ट प्रक्रियेत नोकरी मिळणे सोपे जाईल.